Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΚΡΥΣΤΑΛΛΩΝ
Ο 19ος αιώνας θεωρείται ο αιώνας της ολοκλήρωσης των εθνικών κρατών στην Ευρώπη και των αντίστοιχων απελευθερωτικών ή ενωτικών κινημάτων. Εδώ, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι σε αυτά τα κινήματα κυριαρχούν, αδήλωτα πολλές φορές, τα αιτήματα για κοινωνική δικαιοσύνη, αναδιανομή του πλούτου και της γης υπέρ των αδυνάτων, ελευθερία από τα κατάλοιπα φεουδαρχικών θεσμών του Μεσαίωνα και αντίσταση στους νέους θεσμούς του κεφαλαίου και της ανερχόμενης αστικής τάξης που συντηρούν και εντείνουν την ανισότητα και την αδικία.
Στην περίπτωση της Σικελίας των δεκαετιών του 1880 και 1890, όπου εκτυλίσσεται η μυθοπλασία του Χορού των Κρυστάλλων, φαίνεται πως η εθνική ολοκλήρωση που έχει προηγηθεί με το κίνημα του Γαριβάλδι, και έχει οδηγήσει στην ενωμένη πια Ιταλία, έχει πραγματοποιηθεί βίαια και εχθρικά προς τους Σικελούς. Στη συνείδηση του λαού έχει περάσει περισσότερο ως κατάκτηση του Νότου από το Βορρά πάρα ως ισότιμη ένωση. Η φτώχεια μεγαλώνει μαζί με την εξαθλίωση, και τα λαϊκά αιτήματα σχηματοποιούν μια καθαρά ταξική, διαρκή σύγκρουση με τους νέους δυνάστες που εκδηλώνεται μέσα από αλλεπάλληλες μαζικές διαμαρτυρίες και τοπικές εξεγέρσεις. Διαμαρτυρίες και εξεγέρσεις που πνίγονται στο αίμα από τις επεμβάσεις της αστυνομίας και του στρατού.
Μέσα λοιπόν σε αυτό το εκρηκτικό κλίμα παίρνουν σάρκα και οστά οι χαρακτήρες του βιβλίου και ορίζεται η δράση τους. Χαρακτήρες που είναι τόσο αριστοτεχνικά δομημένοι σε επίπεδο ψυχογράφησης και τόσο πειστικοί ως προς την εποχή, τον χωρό που ζουν και τους ρόλους που καλούνται να παίξουν, που ο αναγνώστης θα τους ενσωματώσει βαθιά στη συνείδησή του. Άλλους θα τους λατρέψει και άλλους θα τους μισήσει, άλλους θα τους δει με συμπάθεια και άλλους θα τους απαξιώσει, όλους όμως θα τους νιώσει σαν να τους ζει, σαν να έχει μεταφερθεί, μέσα από την πένα της Ελένης Στασινού, στην ιδιαίτερη και πολύπαθη καθημερινότητά τους.
Πρώτη ηρωίδα, με την οποία μας φέρνει σε επαφή η συγγραφέας, είναι η Λατίφα, μια νεαρή γυναίκα από την Αφρική, μια γυναίκα γεννημένη ελεύθερη, μαχητική και επιβιωτική. Μας συστήνεται μια βροχερή νύχτα, παραμονές Χριστουγέννων, σε μια ακτή της Σικελίας, όπου προσπαθεί να ξεφύγει από τους δουλέμπορους που την καταδιώκουν. Πρόσωπο κλειδί στην εξέλιξη της ιστορίας, είναι τόσο αυτή όσο και το άλλο πρόσωπο που εμφανίζεται σε αυτές τις πρώτες σελίδες ως σωτήρας και συνάμα βίαιος εραστής, ο αξιωματικός του στρατού Ρομέο Λομπάρντι. Η Λατίφα θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει στην ευεργέτρια της δόνα Λουτσία το μωρό της, το Ρομέο ή μετέπειτα Χέρο, καρπό της βίαιης ένωσης με το Λομπάρντι και να φύγει για το Παλέρμο όπου συνεχίζεται η ιστορία μας.
Πόσα πράγματα μπορεί να πει κανείς για τον Λομπάρντι, αυτό τον απίστευτα σκληρό χαρακτήρα ανθρώπου, τον απολύτως αληθινό και δυστυχώς υπαρκτό και σήμερα. Αλλά και με βάση τον διαταραγμένο ψυχισμό του μπορεί να κατανοήσει κανείς πώς το ενωτικό κίνημα του Γαριβάλδι αποτέλεσε τη μαγιά, σε τέτοιες συνειδήσεις, του μετέπειτα ιταλικού φασισμού. Στρατοκράτης, από τους πλέον επικίνδυνους του είδους, με βαθιά ριζωμένη την αντίληψη ότι ο στρατός προστατεύει γενικά και αόριστα μια απρόσωπη κρατική πατρίδα, έχει στοχοποιήσει αυτό θα έπρεπε να υπηρετεί, το λαό, στη συγκεκριμένη περίπτωση το σικελικό λαό, βλέποντάς τον ως μια δύσοσμη μισητή μάζα, μια απεχθή πλέμπα, την οποία δεν έχει ηθικούς ενδοιασμούς να εξολοθρεύσει για το καλό μιας πατρίδας λίγων και ευνοημένων. Ρατσιστής, με μια έννοια που υφίσταται και σήμερα στην Ευρώπη, την έννοια του καλώς προγραμματισμένου και οργανωμένου Βόρειου που βλέπει τους Νότιους ως κατώτερο είδος πρωτόγονης κουλτούρας, πονηρούς και τεμπέληδες στους οποίους αξίζει η φτώχεια και η κρατική βία. Κακοποιημένος συστηματικά ως παιδί από έναν βάναυσο πατέρα θεωρεί τις γυναίκες είδος και όχι ανθρώπους. Τελευταία διαπίστωση ζωής του Λομπάρντι, που θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του μύθου, είναι πως χρειάζεται μια παρθένα αριστοκρατικής καταγωγής για να διαιωνίσει τη στρατιωτική του γενιά και τον ακραίο εθνικισμό του.
Αυτός είναι που θα μαγευτεί από το σπάνιο και τρυφερό άνθος που μεγαλώνει προστατευμένο από την ασχήμια του έξω κόσμου στο μέγαρο των Μαρινέλι, την έφηβη αρχοντοπούλα Ροζαλία ή την παρθένα του Παλέρμο, όπως συχνά αναφέρεται, δηλαδή την κεντρική ηρωίδα του Χορού των Κρυστάλλων. Αυτήν που τελικά ανατρέποντας τον προσωπικό της πολυτελή μικρόκοσμο, μέσα από χίλιες δυο περιπέτειες σώματος και ψυχής, θα μεταμορφωθεί στο τέλος στη γυναίκα άνθρωπο, τη χειραφετημένη και απολύτως ελεύθερη, που έχει δικαίωμα και υποχρέωση να συμμετέχει στον αγώνα για να αλλάξει ο κόσμος, γιατί αυτό πάνω από όλα την κάνει άνθρωπο, άνθρωπο ελεύθερο, αυτοτελή και αυτάρκη.
Η Ροζαλία λοιπόν. Ένας ύμνος στον γυναικείο ψυχισμό οι σελίδες που αφιερώνονται στην ηρωίδα μας, μια ραψωδία που ιστορεί με τόλμη τη μετάβαση από τη παιδικότητα στην εφηβεία και από την εφηβεία στη γυναικεία ενηλικίωση και παράλληλα ένα άσμα αφιερωμένο στον έρωτα μέσα από κάθε δυνατή έκφανσή του, αυτά τα κομμάτια του βιβλίου. Λόγος και ανάπτυξη σκέψεων και συναισθημάτων τέτοιου επιπέδου, σχετικά με αυτό το κορυφαίο λογοτεχνικό θέμα, τον έρωτα, που κάτι παρόμοιο, μόνο σε κλασικούς λογοτέχνες συναντάται.
Η Ροζαλία μεγαλώνει ορφανή από μητέρα. Μεγαλώνει κάτω από την επίβλεψη της τροφού Μανταλένα με πατέρα τον Τζουζέπε Μαρινέλι, αριστοκράτη από παλιά οικογένεια του νησιού, με ιδέες προοδευτικές για την κοινωνία, την πολιτική, την ανατροφή των κοριτσιών, την αξία της μόρφωσης και τη θέση της γυναίκας, που όμως περνάει το χρόνο του χωρίς σημαντική επαφή με την κόρη του, απορροφημένος αρχικά από τη θλίψη για το χαμό της συζύγου του και αργότερα από την παρασκηνιακή εμπλοκή του στα πολιτικά πράγματα του νησιού υπέρ των φτωχών και εξεγειρόμενων συμπατριωτών του. Η Ροζαλία πλησιάζοντας στην εφηβεία και ενώ δεν έχει μάθει να κρατά αποστάσεις από το υπηρετικό προσωπικό θα ανακατευτεί με αγόρια που τη βλέπουν με πονηριά. Σωτήρας της, ένας άλλος πρωταγωνιστής και πρόσωπο κλειδί στην εξέλιξη της προσωπικότητας της, o Bιτόριο, ο γιός του πεταλωτή. Ανάμεσα στα δύο παιδιά θα αναπτυχθεί δυνατή σχέση και βαθιά αγάπη. Η σχέση θα διακοπεί όταν ο Μαρινέλι θα στείλει το Βιτόριο να σπουδάσει στη Νάπολη. Ένας αποχωρισμός που θα καταχωρηθεί στη συνείδηση της Ροζαλία ως προδοσία.
Ο Βιτόριο είναι ο γνήσιος τύπος του μορφωμένου επαναστάτη καθοδηγητή, του βαθιά συνειδητοποιημένου αγωνιστή, κυρίως όμως του συνετού ανθρωπιστή που βάζει πάντα και πάνω από όλα το κοινό καλό, τα πανανθρώπινα ιδανικά του και το δίκαιο. Μάχεται για να καλυτερεύσουν οι συνθήκες που ζει ο κάθε συνάνθρωπος χωρίς να φοβάται το θάνατο ή τη φυλακή. Αυτή άλλωστε η τόλμη είναι που του κοστίζει δύο τραυματισμούς. Ωστόσο καταδικάζει την περιττή βία και την υπερβολική αντίδραση, εκείνην που εξομοιώνει το θύμα με το θύτη, άλλα πάντα δίνει το παρόν σε κάθε μορφή αγώνα ως ψύχραιμος σύμβουλος και μαχητικός συντονιστής. Ο έρωτας του για τη Ροζαλία άσβεστος, με την επιστροφή όμως στο Παλέρμο θα μπει στην άκρη, αφού θα τον απορροφήσει η πολιτική δράση, μέχρι η μοίρα να διασταυρώσει ξανά τους δρόμους τους για να συντελέσει και αυτός στην απελευθέρωση της Ροζαλίας από τα δεσμά κατεστημένων αντιλήψεων ενός καταπιεστικού για τις γυναίκες κόσμου.
Η μετάβαση της Ροζαλία από τη φάση του κοριτσιού σε κείνην της γυναίκας θα ξεκινήσει με τους υπνοβατικούς περιπάτους της Ροζαλίας στις στέγες του μεγάρου των Μαρινέλι, γεγονός που θα φέρει σε αμηχανία και αναστάτωση αρχικά τη Μανταλένα και μετά, έναν έναν, όλους όσους την αγαπάνε, τον πατέρα της και φυσικά το νονό της, και πολύ σημαντικό χαρακτήρα του βιβλίου, γιατρό Παλατσάρι. Αυτό το απρόσμενο παράδοξο θα σταθεί αφορμή να μπει στη ζωή της Ροζαλία η Λατίφα, ως φίλη και προσωπική υπηρέτρια. Ο δεσμός που θα αναπτυχθεί ανάμεσα τους θα αποτελέσει τη πρώτη φάση της μύησης της Ροζαλίας στη ζωή, τον έρωτα και τον έξω από τους τοίχους του μεγάρου πραγματικό κόσμο. Δυστυχώς όμως, αυτές οι νυχτερινές ακροβασίες της Ροζαλίας, ήδη θα την έχουν φέρει στο κέντρο των αρρωστημένων συναισθημάτων του Λομπάρντι. Στο πρόσωπό της θα βλέπει πότε ένα τρόπαιο που θέλει να κατασπαράξει, πότε το μέσο ταπείνωσης του πατέρα της και πότε την ιδανική παρθένα που θα διαιωνίσει τη γενιά του.
Από κει και μετά, τα μαθήματα ζωής προς τη Ροζαλία, αλλά και οι πολιτικές εξελίξεις, θα κυλάνε με γρήγορους ρυθμούς και αλλεπάλληλα συνταρακτικά γεγονότα, προσωπικά και πολιτικά, δοσμένα μέσα από χειμαρρώδη λόγο και έναν καταιγιστικό τρόπο γραφής, ο οποίος παρασύρει τον αναγνώστη βαθιά στα πελάγη μιας υπαρξιακής και κοινωνικής περιπέτειας που έχει ήδη στήσει καλά τους ιστούς της γύρω από τους ήρωες. Στην εξέλιξη αυτής της περιπέτειας η Ροζαλία θα ερωτευτεί το Λομπάρντι, μη γνωρίζοντας τον αληθινό του χαρακτήρα, θα ερωτευτεί τη μορφή του και τους τρόπους του, κι ό,τι υπόσχεται μια ζωή στο πλάι του. Θα τον κάνει ερωτικό υποκείμενο των φαντασιώσεών της αναμειγνύοντας παράξενα τη μορφή του Λομπάρντι με το σώμα του Βιτόριο, εκείνες τις στιγμές. Αφετηρία θα σταθεί η κρυφή επίσκεψη στο λιμάνι, τον κατεξοχήν τόπο της αληθινής ζωής και της αμαρτίας, η πρώτη επαφή εκεί με μια μαζική διαμαρτυρία αλλά και τον Λομπάρντι, ως σωτήρα της Ροζαλίας από κάποιον παρακρατικό εγκάθετο. Ακολουθεί η συνάντηση με τον Βιτόριο και ο πρώτος τραυματισμός του επαναστάτη ήρωα μας, κι ακόμα η πρώτη επαφή της Λατίφα με το χαμένο της γιο.
Για αυτόν αξίζει να ειπωθεί πως είναι ένας πολύ ξεχωριστός και σημαντικός χαρακτήρας του βιβλίου. Ο Ρομέο ή Χέρο θα θυμίσει ίσως στον αναγνώστη τον Γαβριά από τους Άθλιους, αλλά στη συνέχεια ο αναγνώστης θα καταλάβει πως είναι ένας χαρακτήρας πολύ περισσότερο αναλυμένος ιδεολογικά, απόλυτα συνειδητοποιημένος, με στόχους, όραμα και αρχές. Επάξιος φίλος του Βιτόριο, παρά τη διαφορά ηλικίας, συχνά θα παίξει το ρόλο του από μηχανής θεού και κάποια στιγμή του δίκαιου τιμωρού όταν θα παραδώσει στο εξεγερμένο γυναικείο πλήθος, ύστερα από τα αιματηρά γεγονότα του Καλταβουτούρο, τον Ντιέγκο Ορσίνι σύμβολο της καταπίεσης για την εκεί κοινότητα, φίλο του Λομπάρντι και δολοφόνο της συζύγου του Λουτσία, που είχε πάρει υπό την προστασία της τη Λατίφα και μετά το μικρό Ρομέο. Τέλος, είναι αυτός που θα εμποδίσει τη δολοφονία του Βιτόριο. Μια πολύ όμορφη και συγκινητική στιγμή του Ρομέο, αν και σύντομη, είναι η αλληλοαναγνώριση και επανασύνδεση με τη μητέρα του Λατίφα, έξω από το σπίτι του γιατρού.
Ένα άλλο πάλι πρόσωπο που τραβά έντονα την προσοχή του αναγνώστη είναι ο φίλος του Λομπάρντι, Σιλβέστρο Μπράντζι, στρατιωτικός των μυστικών υπηρεσιών που βοηθά παρασκηνιακά, με διάφορα τεχνάσματα, να πραγματοποιηθούν οι επιθυμίες του φίλου του, ωστόσο, απορώντας συχνά με τη νοσηρότητά τους. Ένας τύπος που θυμίζει, όπως και πολλοί άλλοι, χαρακτήρα από μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι.
Δεν θα σταθούμε όμως περισσότερο στους χαρακτήρες ενός εντυπωσιακά πολυπρόσωπου βιβλιού. Είναι πάντοτε πολυσχιδείς, άσχετα με την έκταση που κατέχουν στο κείμενο, και τόσο αληθινοί, σε σημείο να οδηγείται ο αναγνώστης στη διαπίστωση πως η συγγραφέας, με την έρευνά της, όχι μόνο σπούδασε λεπτομερώς τον χώρο και την εποχή, αλλά και ενσωμάτωσε στη γραφή της την λαϊκή κουλτούρα, τα ήθη, τη νοοτροπία, τα συναισθήματα και τις αυθεντικές αντιδράσεις εκείνων των ανθρώπων, σαν να είχε με κάποιο μυστηριακό τρόπο ζήσει μαζί τους.
Άλλωστε αυτοί οι καλά δομημένοι χαρακτήρες είναι που οδηγούν τα γεγονότα σε μια επιταχυνόμενη κορύφωση της μυθοπλασίας. Γεγονότα δοσμένα με καθηλωτική ευκρίνεια, όπου η εσωτερική και εξωτερική δράση εναλλάσσονται ισόρροπα, έτσι ώστε να μην αφήνουν κενά στον αναγνώστη, αλλά τον βοηθούν να καταλάβει τις αιτιακές σχέσεις των γεγονότων, στήνοντας παράλληλα μια εξαιρετική πλοκή. Ενδεικτικά λοιπόν αξίζει να αναφερθούν ως σημαντικά κομμάτια της κορύφωσης η χοροεσπερίδα στο μέγαρο των Μαρινέλι, όπου θα καταλήξει στον αρραβώνα της Ροζαλία με τον Λομπάρντι, ο γάμος, αλλά και εκείνη η πολλά υποσχόμενη, και τελικά εφιαλτική, πρώτη νύχτα, όπου καταδεικνύεται η πιο αποτρόπαια όψη της γυναικείας κακοποίησης. Θα ακολουθήσει μια ταπεινωτική τελετή ευγονίας και η απόδραση μακριά από το υποκείμενο του χειρότερου τρόμου της ηρωίδας. Ωστόσο η σκηνή που μένει χαρακτηριστικά στο νου είναι η τελευταία, όπου η μεταμορφωμένη σε ελεύθερο άτομο πια Ροζαλία περπατά ανάμεσα στους νεκρούς της πλατείας του δημαρχείου, μετά από τη βίαιη καταστολή της μεγαλύτερης συγκέντρωσης διαμαρτυρίας που έχει λάβει χώρα ως εκείνη τη στιγμή.
Κλείνοντας, έχω να πω πως ο Χορός των Κρυστάλλων, μέσα από το πολύπλευρο των προσεγγίσεων και των θεμάτων που αγγίζει είναι ένα μυθιστόρημα διαχρονικό και επίκαιρο με εύκολα αντιληπτές τις αναλογίες του τότε με το σήμερα. Ικανοποιεί και συναρπάζει τόσο το μέσο όσο και τον απαιτητικό αναγνώστη και τον κάνει να αισθάνεται πως έγινε συνταξιδιώτης σε μια ιστορική μυθοπλασία που ωστόσο είναι βαθιά ερωτική και απολύτως ανθρώπινη. Σαν αδιαπραγμάτευτη, μέσω του λόγου, αγωνίστρια του δικαίου, η Ελένη Στασινού, με το Χορό των Κρυστάλλων, μας προσφέρει μια ακόμα κατάθεση ψυχής σε ένα διαχρονικό πεδίο μάχης που γνωρίζει καλά. Αυτό άλλωστε είναι και το συγγραφικό στίγμα της Ελένης Στασινού στη μεγάλη και μακρά πορεία του έργου της, η αγωνία και ο αγώνας για τη γυναίκα, για τον άνθρωπο. Καλή συνέχεια Ελένη!
Φώτης Κατσιμπούρης
Ο 19ος αιώνας θεωρείται ο αιώνας της ολοκλήρωσης των εθνικών κρατών στην Ευρώπη και των αντίστοιχων απελευθερωτικών ή ενωτικών κινημάτων. Εδώ, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι σε αυτά τα κινήματα κυριαρχούν, αδήλωτα πολλές φορές, τα αιτήματα για κοινωνική δικαιοσύνη, αναδιανομή του πλούτου και της γης υπέρ των αδυνάτων, ελευθερία από τα κατάλοιπα φεουδαρχικών θεσμών του Μεσαίωνα και αντίσταση στους νέους θεσμούς του κεφαλαίου και της ανερχόμενης αστικής τάξης που συντηρούν και εντείνουν την ανισότητα και την αδικία.
Στην περίπτωση της Σικελίας των δεκαετιών του 1880 και 1890, όπου εκτυλίσσεται η μυθοπλασία του Χορού των Κρυστάλλων, φαίνεται πως η εθνική ολοκλήρωση που έχει προηγηθεί με το κίνημα του Γαριβάλδι, και έχει οδηγήσει στην ενωμένη πια Ιταλία, έχει πραγματοποιηθεί βίαια και εχθρικά προς τους Σικελούς. Στη συνείδηση του λαού έχει περάσει περισσότερο ως κατάκτηση του Νότου από το Βορρά πάρα ως ισότιμη ένωση. Η φτώχεια μεγαλώνει μαζί με την εξαθλίωση, και τα λαϊκά αιτήματα σχηματοποιούν μια καθαρά ταξική, διαρκή σύγκρουση με τους νέους δυνάστες που εκδηλώνεται μέσα από αλλεπάλληλες μαζικές διαμαρτυρίες και τοπικές εξεγέρσεις. Διαμαρτυρίες και εξεγέρσεις που πνίγονται στο αίμα από τις επεμβάσεις της αστυνομίας και του στρατού.
Μέσα λοιπόν σε αυτό το εκρηκτικό κλίμα παίρνουν σάρκα και οστά οι χαρακτήρες του βιβλίου και ορίζεται η δράση τους. Χαρακτήρες που είναι τόσο αριστοτεχνικά δομημένοι σε επίπεδο ψυχογράφησης και τόσο πειστικοί ως προς την εποχή, τον χωρό που ζουν και τους ρόλους που καλούνται να παίξουν, που ο αναγνώστης θα τους ενσωματώσει βαθιά στη συνείδησή του. Άλλους θα τους λατρέψει και άλλους θα τους μισήσει, άλλους θα τους δει με συμπάθεια και άλλους θα τους απαξιώσει, όλους όμως θα τους νιώσει σαν να τους ζει, σαν να έχει μεταφερθεί, μέσα από την πένα της Ελένης Στασινού, στην ιδιαίτερη και πολύπαθη καθημερινότητά τους.
Πρώτη ηρωίδα, με την οποία μας φέρνει σε επαφή η συγγραφέας, είναι η Λατίφα, μια νεαρή γυναίκα από την Αφρική, μια γυναίκα γεννημένη ελεύθερη, μαχητική και επιβιωτική. Μας συστήνεται μια βροχερή νύχτα, παραμονές Χριστουγέννων, σε μια ακτή της Σικελίας, όπου προσπαθεί να ξεφύγει από τους δουλέμπορους που την καταδιώκουν. Πρόσωπο κλειδί στην εξέλιξη της ιστορίας, είναι τόσο αυτή όσο και το άλλο πρόσωπο που εμφανίζεται σε αυτές τις πρώτες σελίδες ως σωτήρας και συνάμα βίαιος εραστής, ο αξιωματικός του στρατού Ρομέο Λομπάρντι. Η Λατίφα θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει στην ευεργέτρια της δόνα Λουτσία το μωρό της, το Ρομέο ή μετέπειτα Χέρο, καρπό της βίαιης ένωσης με το Λομπάρντι και να φύγει για το Παλέρμο όπου συνεχίζεται η ιστορία μας.
Πόσα πράγματα μπορεί να πει κανείς για τον Λομπάρντι, αυτό τον απίστευτα σκληρό χαρακτήρα ανθρώπου, τον απολύτως αληθινό και δυστυχώς υπαρκτό και σήμερα. Αλλά και με βάση τον διαταραγμένο ψυχισμό του μπορεί να κατανοήσει κανείς πώς το ενωτικό κίνημα του Γαριβάλδι αποτέλεσε τη μαγιά, σε τέτοιες συνειδήσεις, του μετέπειτα ιταλικού φασισμού. Στρατοκράτης, από τους πλέον επικίνδυνους του είδους, με βαθιά ριζωμένη την αντίληψη ότι ο στρατός προστατεύει γενικά και αόριστα μια απρόσωπη κρατική πατρίδα, έχει στοχοποιήσει αυτό θα έπρεπε να υπηρετεί, το λαό, στη συγκεκριμένη περίπτωση το σικελικό λαό, βλέποντάς τον ως μια δύσοσμη μισητή μάζα, μια απεχθή πλέμπα, την οποία δεν έχει ηθικούς ενδοιασμούς να εξολοθρεύσει για το καλό μιας πατρίδας λίγων και ευνοημένων. Ρατσιστής, με μια έννοια που υφίσταται και σήμερα στην Ευρώπη, την έννοια του καλώς προγραμματισμένου και οργανωμένου Βόρειου που βλέπει τους Νότιους ως κατώτερο είδος πρωτόγονης κουλτούρας, πονηρούς και τεμπέληδες στους οποίους αξίζει η φτώχεια και η κρατική βία. Κακοποιημένος συστηματικά ως παιδί από έναν βάναυσο πατέρα θεωρεί τις γυναίκες είδος και όχι ανθρώπους. Τελευταία διαπίστωση ζωής του Λομπάρντι, που θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του μύθου, είναι πως χρειάζεται μια παρθένα αριστοκρατικής καταγωγής για να διαιωνίσει τη στρατιωτική του γενιά και τον ακραίο εθνικισμό του.
Αυτός είναι που θα μαγευτεί από το σπάνιο και τρυφερό άνθος που μεγαλώνει προστατευμένο από την ασχήμια του έξω κόσμου στο μέγαρο των Μαρινέλι, την έφηβη αρχοντοπούλα Ροζαλία ή την παρθένα του Παλέρμο, όπως συχνά αναφέρεται, δηλαδή την κεντρική ηρωίδα του Χορού των Κρυστάλλων. Αυτήν που τελικά ανατρέποντας τον προσωπικό της πολυτελή μικρόκοσμο, μέσα από χίλιες δυο περιπέτειες σώματος και ψυχής, θα μεταμορφωθεί στο τέλος στη γυναίκα άνθρωπο, τη χειραφετημένη και απολύτως ελεύθερη, που έχει δικαίωμα και υποχρέωση να συμμετέχει στον αγώνα για να αλλάξει ο κόσμος, γιατί αυτό πάνω από όλα την κάνει άνθρωπο, άνθρωπο ελεύθερο, αυτοτελή και αυτάρκη.
Η Ροζαλία λοιπόν. Ένας ύμνος στον γυναικείο ψυχισμό οι σελίδες που αφιερώνονται στην ηρωίδα μας, μια ραψωδία που ιστορεί με τόλμη τη μετάβαση από τη παιδικότητα στην εφηβεία και από την εφηβεία στη γυναικεία ενηλικίωση και παράλληλα ένα άσμα αφιερωμένο στον έρωτα μέσα από κάθε δυνατή έκφανσή του, αυτά τα κομμάτια του βιβλίου. Λόγος και ανάπτυξη σκέψεων και συναισθημάτων τέτοιου επιπέδου, σχετικά με αυτό το κορυφαίο λογοτεχνικό θέμα, τον έρωτα, που κάτι παρόμοιο, μόνο σε κλασικούς λογοτέχνες συναντάται.
Η Ροζαλία μεγαλώνει ορφανή από μητέρα. Μεγαλώνει κάτω από την επίβλεψη της τροφού Μανταλένα με πατέρα τον Τζουζέπε Μαρινέλι, αριστοκράτη από παλιά οικογένεια του νησιού, με ιδέες προοδευτικές για την κοινωνία, την πολιτική, την ανατροφή των κοριτσιών, την αξία της μόρφωσης και τη θέση της γυναίκας, που όμως περνάει το χρόνο του χωρίς σημαντική επαφή με την κόρη του, απορροφημένος αρχικά από τη θλίψη για το χαμό της συζύγου του και αργότερα από την παρασκηνιακή εμπλοκή του στα πολιτικά πράγματα του νησιού υπέρ των φτωχών και εξεγειρόμενων συμπατριωτών του. Η Ροζαλία πλησιάζοντας στην εφηβεία και ενώ δεν έχει μάθει να κρατά αποστάσεις από το υπηρετικό προσωπικό θα ανακατευτεί με αγόρια που τη βλέπουν με πονηριά. Σωτήρας της, ένας άλλος πρωταγωνιστής και πρόσωπο κλειδί στην εξέλιξη της προσωπικότητας της, o Bιτόριο, ο γιός του πεταλωτή. Ανάμεσα στα δύο παιδιά θα αναπτυχθεί δυνατή σχέση και βαθιά αγάπη. Η σχέση θα διακοπεί όταν ο Μαρινέλι θα στείλει το Βιτόριο να σπουδάσει στη Νάπολη. Ένας αποχωρισμός που θα καταχωρηθεί στη συνείδηση της Ροζαλία ως προδοσία.
Ο Βιτόριο είναι ο γνήσιος τύπος του μορφωμένου επαναστάτη καθοδηγητή, του βαθιά συνειδητοποιημένου αγωνιστή, κυρίως όμως του συνετού ανθρωπιστή που βάζει πάντα και πάνω από όλα το κοινό καλό, τα πανανθρώπινα ιδανικά του και το δίκαιο. Μάχεται για να καλυτερεύσουν οι συνθήκες που ζει ο κάθε συνάνθρωπος χωρίς να φοβάται το θάνατο ή τη φυλακή. Αυτή άλλωστε η τόλμη είναι που του κοστίζει δύο τραυματισμούς. Ωστόσο καταδικάζει την περιττή βία και την υπερβολική αντίδραση, εκείνην που εξομοιώνει το θύμα με το θύτη, άλλα πάντα δίνει το παρόν σε κάθε μορφή αγώνα ως ψύχραιμος σύμβουλος και μαχητικός συντονιστής. Ο έρωτας του για τη Ροζαλία άσβεστος, με την επιστροφή όμως στο Παλέρμο θα μπει στην άκρη, αφού θα τον απορροφήσει η πολιτική δράση, μέχρι η μοίρα να διασταυρώσει ξανά τους δρόμους τους για να συντελέσει και αυτός στην απελευθέρωση της Ροζαλίας από τα δεσμά κατεστημένων αντιλήψεων ενός καταπιεστικού για τις γυναίκες κόσμου.
Η μετάβαση της Ροζαλία από τη φάση του κοριτσιού σε κείνην της γυναίκας θα ξεκινήσει με τους υπνοβατικούς περιπάτους της Ροζαλίας στις στέγες του μεγάρου των Μαρινέλι, γεγονός που θα φέρει σε αμηχανία και αναστάτωση αρχικά τη Μανταλένα και μετά, έναν έναν, όλους όσους την αγαπάνε, τον πατέρα της και φυσικά το νονό της, και πολύ σημαντικό χαρακτήρα του βιβλίου, γιατρό Παλατσάρι. Αυτό το απρόσμενο παράδοξο θα σταθεί αφορμή να μπει στη ζωή της Ροζαλία η Λατίφα, ως φίλη και προσωπική υπηρέτρια. Ο δεσμός που θα αναπτυχθεί ανάμεσα τους θα αποτελέσει τη πρώτη φάση της μύησης της Ροζαλίας στη ζωή, τον έρωτα και τον έξω από τους τοίχους του μεγάρου πραγματικό κόσμο. Δυστυχώς όμως, αυτές οι νυχτερινές ακροβασίες της Ροζαλίας, ήδη θα την έχουν φέρει στο κέντρο των αρρωστημένων συναισθημάτων του Λομπάρντι. Στο πρόσωπό της θα βλέπει πότε ένα τρόπαιο που θέλει να κατασπαράξει, πότε το μέσο ταπείνωσης του πατέρα της και πότε την ιδανική παρθένα που θα διαιωνίσει τη γενιά του.
Από κει και μετά, τα μαθήματα ζωής προς τη Ροζαλία, αλλά και οι πολιτικές εξελίξεις, θα κυλάνε με γρήγορους ρυθμούς και αλλεπάλληλα συνταρακτικά γεγονότα, προσωπικά και πολιτικά, δοσμένα μέσα από χειμαρρώδη λόγο και έναν καταιγιστικό τρόπο γραφής, ο οποίος παρασύρει τον αναγνώστη βαθιά στα πελάγη μιας υπαρξιακής και κοινωνικής περιπέτειας που έχει ήδη στήσει καλά τους ιστούς της γύρω από τους ήρωες. Στην εξέλιξη αυτής της περιπέτειας η Ροζαλία θα ερωτευτεί το Λομπάρντι, μη γνωρίζοντας τον αληθινό του χαρακτήρα, θα ερωτευτεί τη μορφή του και τους τρόπους του, κι ό,τι υπόσχεται μια ζωή στο πλάι του. Θα τον κάνει ερωτικό υποκείμενο των φαντασιώσεών της αναμειγνύοντας παράξενα τη μορφή του Λομπάρντι με το σώμα του Βιτόριο, εκείνες τις στιγμές. Αφετηρία θα σταθεί η κρυφή επίσκεψη στο λιμάνι, τον κατεξοχήν τόπο της αληθινής ζωής και της αμαρτίας, η πρώτη επαφή εκεί με μια μαζική διαμαρτυρία αλλά και τον Λομπάρντι, ως σωτήρα της Ροζαλίας από κάποιον παρακρατικό εγκάθετο. Ακολουθεί η συνάντηση με τον Βιτόριο και ο πρώτος τραυματισμός του επαναστάτη ήρωα μας, κι ακόμα η πρώτη επαφή της Λατίφα με το χαμένο της γιο.
Για αυτόν αξίζει να ειπωθεί πως είναι ένας πολύ ξεχωριστός και σημαντικός χαρακτήρας του βιβλίου. Ο Ρομέο ή Χέρο θα θυμίσει ίσως στον αναγνώστη τον Γαβριά από τους Άθλιους, αλλά στη συνέχεια ο αναγνώστης θα καταλάβει πως είναι ένας χαρακτήρας πολύ περισσότερο αναλυμένος ιδεολογικά, απόλυτα συνειδητοποιημένος, με στόχους, όραμα και αρχές. Επάξιος φίλος του Βιτόριο, παρά τη διαφορά ηλικίας, συχνά θα παίξει το ρόλο του από μηχανής θεού και κάποια στιγμή του δίκαιου τιμωρού όταν θα παραδώσει στο εξεγερμένο γυναικείο πλήθος, ύστερα από τα αιματηρά γεγονότα του Καλταβουτούρο, τον Ντιέγκο Ορσίνι σύμβολο της καταπίεσης για την εκεί κοινότητα, φίλο του Λομπάρντι και δολοφόνο της συζύγου του Λουτσία, που είχε πάρει υπό την προστασία της τη Λατίφα και μετά το μικρό Ρομέο. Τέλος, είναι αυτός που θα εμποδίσει τη δολοφονία του Βιτόριο. Μια πολύ όμορφη και συγκινητική στιγμή του Ρομέο, αν και σύντομη, είναι η αλληλοαναγνώριση και επανασύνδεση με τη μητέρα του Λατίφα, έξω από το σπίτι του γιατρού.
Ένα άλλο πάλι πρόσωπο που τραβά έντονα την προσοχή του αναγνώστη είναι ο φίλος του Λομπάρντι, Σιλβέστρο Μπράντζι, στρατιωτικός των μυστικών υπηρεσιών που βοηθά παρασκηνιακά, με διάφορα τεχνάσματα, να πραγματοποιηθούν οι επιθυμίες του φίλου του, ωστόσο, απορώντας συχνά με τη νοσηρότητά τους. Ένας τύπος που θυμίζει, όπως και πολλοί άλλοι, χαρακτήρα από μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι.
Δεν θα σταθούμε όμως περισσότερο στους χαρακτήρες ενός εντυπωσιακά πολυπρόσωπου βιβλιού. Είναι πάντοτε πολυσχιδείς, άσχετα με την έκταση που κατέχουν στο κείμενο, και τόσο αληθινοί, σε σημείο να οδηγείται ο αναγνώστης στη διαπίστωση πως η συγγραφέας, με την έρευνά της, όχι μόνο σπούδασε λεπτομερώς τον χώρο και την εποχή, αλλά και ενσωμάτωσε στη γραφή της την λαϊκή κουλτούρα, τα ήθη, τη νοοτροπία, τα συναισθήματα και τις αυθεντικές αντιδράσεις εκείνων των ανθρώπων, σαν να είχε με κάποιο μυστηριακό τρόπο ζήσει μαζί τους.
Άλλωστε αυτοί οι καλά δομημένοι χαρακτήρες είναι που οδηγούν τα γεγονότα σε μια επιταχυνόμενη κορύφωση της μυθοπλασίας. Γεγονότα δοσμένα με καθηλωτική ευκρίνεια, όπου η εσωτερική και εξωτερική δράση εναλλάσσονται ισόρροπα, έτσι ώστε να μην αφήνουν κενά στον αναγνώστη, αλλά τον βοηθούν να καταλάβει τις αιτιακές σχέσεις των γεγονότων, στήνοντας παράλληλα μια εξαιρετική πλοκή. Ενδεικτικά λοιπόν αξίζει να αναφερθούν ως σημαντικά κομμάτια της κορύφωσης η χοροεσπερίδα στο μέγαρο των Μαρινέλι, όπου θα καταλήξει στον αρραβώνα της Ροζαλία με τον Λομπάρντι, ο γάμος, αλλά και εκείνη η πολλά υποσχόμενη, και τελικά εφιαλτική, πρώτη νύχτα, όπου καταδεικνύεται η πιο αποτρόπαια όψη της γυναικείας κακοποίησης. Θα ακολουθήσει μια ταπεινωτική τελετή ευγονίας και η απόδραση μακριά από το υποκείμενο του χειρότερου τρόμου της ηρωίδας. Ωστόσο η σκηνή που μένει χαρακτηριστικά στο νου είναι η τελευταία, όπου η μεταμορφωμένη σε ελεύθερο άτομο πια Ροζαλία περπατά ανάμεσα στους νεκρούς της πλατείας του δημαρχείου, μετά από τη βίαιη καταστολή της μεγαλύτερης συγκέντρωσης διαμαρτυρίας που έχει λάβει χώρα ως εκείνη τη στιγμή.
Κλείνοντας, έχω να πω πως ο Χορός των Κρυστάλλων, μέσα από το πολύπλευρο των προσεγγίσεων και των θεμάτων που αγγίζει είναι ένα μυθιστόρημα διαχρονικό και επίκαιρο με εύκολα αντιληπτές τις αναλογίες του τότε με το σήμερα. Ικανοποιεί και συναρπάζει τόσο το μέσο όσο και τον απαιτητικό αναγνώστη και τον κάνει να αισθάνεται πως έγινε συνταξιδιώτης σε μια ιστορική μυθοπλασία που ωστόσο είναι βαθιά ερωτική και απολύτως ανθρώπινη. Σαν αδιαπραγμάτευτη, μέσω του λόγου, αγωνίστρια του δικαίου, η Ελένη Στασινού, με το Χορό των Κρυστάλλων, μας προσφέρει μια ακόμα κατάθεση ψυχής σε ένα διαχρονικό πεδίο μάχης που γνωρίζει καλά. Αυτό άλλωστε είναι και το συγγραφικό στίγμα της Ελένης Στασινού στη μεγάλη και μακρά πορεία του έργου της, η αγωνία και ο αγώνας για τη γυναίκα, για τον άνθρωπο. Καλή συνέχεια Ελένη!
Φώτης Κατσιμπούρης
